کد مطلب:21101 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:5

گنجینه پرسمان » اخلاق و عرفان

مراحلي كه در مسير سير و سلوك و عرفان بايد طي كرد چه مراحلي است و افرادي كه به اين مقامات مي رسند مثل شيخ رجبعلي خياط، آقاي دولابي و ... كه افراد عامي بودند، چگونه به اين مراحل رسيده اند، آيا بدون داشتن استاد مي شود چنين مراحلي را طي كرد؟

برادر عزيز، سير و سلوك به معناي تهذيب نفس و آراستن خويش به زيور اخلاق نيكو و فضائل انساني مراحل ومنازلي دارد كه عبارتند از:

1. طلب و خواستن: انسان بايد تصميم بگيرد كه خوب شود و خود را به فضايل اخلاقي آراسته و از رذايل اخلاقي دور سازد. اين خواسته را بايد به عنوان پيش درآمد وآغاز راه، در خود تقويت نمايد.

2. باور: انسان بايد توجه داشته باشد كه خداوند متعال توان و قدرت مقابله و ستيز با رذايل را در وجود او قرار داده است و او مي تواند در برابر تهديدها و وسوسه هاي شيطاني مقاومت نمايد؛ لذا اظهار عجز و ناتواني، اثر رواني و زيانباري را در انسان پديد مي آورد و او را در برابر دشمنانش خوار و زبون مي نمايد.

3. رياضت و مجاهده: در تربيت نفس، رياضت و جهاد با هواهاي نفساني ضرورت دارد؛(1) همان گونه كه رياضت و ورزش، براي سالم سازي بدن امري ضروري و بديهي است.

4. تدريج: همان طور كه در تربيت جسم بايد از كم شروع كرد و با تمرين و تكرار در آن به رشد مطلوب جسماني رسيد، در تربيت روح نيز بايد به تدريج مراحل و مدارج را تحصيل نمود و فضايل نفساني را در خود به وجود آورد و از رذايل اخلاقي پاك كرد.

5. استمرار: رياضت و مجاهده با رذايل نفساني، بايد تا ريشه كن كردن آن ادامه يابد و نيز جلب فضايل بايد آن قدر ادامه يابد كه به صورت ملكة راسخ درآيد.

6. آسيب زدايي: قبل از ورود هر آفت و رذيله اي در فضاي جان آدمي، بايد از آن جلوگيري شود و چنان چه به شكلي وارد فضاي جان شد، قبل از آن كه به صورت غدة سرطاني درآيد، بايد آن را به هر شكل ممكن از فضاي جان بيرون كرد، تا توان حركت به سمت جلب فضيلت هاي اخلاقي، سست و كند نگردد. (2)

براي فضيلت يابي و رذيلت زدايي، توجه به چند مطلب ضروري است.

1. تكرار عمل صالح: كه باعث مي شود اخلاق پسنديده در روان آدمي نفوذ كند و به صورت ملكه درآيد؛ زيرا تكرار صورت علمي خاصي را در انسان پديد مي آورد و در صفحة دل و جان آدمي نقش مي بندد. تكرار در ترك رذيلت نيز سبب مي شود كه قبح و زشتي آن كاملاً نمايان شود و انزجار و تنفّر نسبت به آن هميشه باقي بماند.

2. انگيزه و نيت: جلب فضايل اخلاقي بايد بر اساس رضاي الهي باشد، نه سود مادي و منافع دنيوي.

3. تصحيح و تقويت باورها: يكي از راه هاي مهم جلب فضايلاخلاقي، اصلاح اعتقادات و باورهاست. انسان با تقويت توحيد افعالي و خدا محوري و خدا شهودي و خدا باوري در دوري از رذايل از خود همت نشان مي دهد، و رذايل مانند كبر و ريا، ديگر در نزدش جايگاهي نخواهد داشت و اين نوع رذايل با چنين باور و نگاهي به آساني ريشه كن خواهد شد.(3)

4. راه علمي و عملي: دانشمندان اخلاق براي دست يابي به هر فضيلتي، دو راه عملي و علمي را پيشنهاد مي كنند كه نسبت به هم جنبة تكميلي دارند. در راه علمي بايد نسبت به آثار فضيلت در زندگي فردي، اجتماعي و سياسي و نيز آثار روحي و رواني در ترقي و تكامل، شناخت پيدا نمود. انسان با اين معرفت و شناخت هم به نياز و خواستة واقعي خود دست مي يابد و هم به ضرورت وجود اين فضيلت در خود پي مي برد. پس از چنين شناختي است كه، انسان مي تواند تصميم جدّي بگيرد كه آن فضيلت را بعد از زمينه سازي در خود به وجود آورد.

زمينه سازي راه عملي

براي زمينه سازي راه عملي آراسته شدن به فضيلت هاي اخلاقي و پيرايش از رذايل نفساني، چهار مرحله را يادآور ميشوند كه عبارت اند از: مشارطه، مراقبه، محاسبه و معاتبه.

مشارطه: (كه به آن معاهده نيز گفته مي شود)، يعني انسان با خود عهد و پيمان مي بندد كه در اداي وظايف و مسؤوليت ها و تكاليفي كه بر عهده اش گذاشته شده كوتاهي نكند و به دستورهاي پروردگار متعال پاي بند باشد. او متعهد مي شود كه در كارهاي خير و نيك، كوشا بوده، از امور ناپسند پرهيز نمايد و چه مناسب و به جاست كه هر روز صبح با خود تجديد عهد و پيمان كند كه از عمر و سرماية وجودي خويش بهره جويد و آن را بيهوده از دست ندهد. پس از اين مرحله، بايد با مراقبت خويش، بر عهدي كه بسته پاي بند شود؛ زيرا اهل ايمان و باور عهد شكن نخواهند بود؛ خداي متعال فرمود:

و الذين هم لأماناتهم و عهدهم راعون(4) مؤمنان نسبت به امانت ها و عهد و پيمانشان پاي بندند.

مراقبه: در اين مرحله، هيچ گاه نبايد خداي متعال را فراموش كند. همواره بايد بكوشد كه به كار خود رنگ و صبغة الهي دهد. علي (ع) دربارة مراقبت مي فرمايد: طوبي لمن راقب ربه و خاف ذنبه(5) خوشا به حال آن كه هميشه خدا را در نظر دارد و از گناه خويش بيمناك است.

و در جاي ديگر نيز فرموده است: ينبغي ان يكون الرجل مهيمناً علي نفسه، مراقبا قلبه، حافظاً لسانه(6) سزاوار است كه انسان بر خويش اشراف داشته، هميشه مراقب قلب خود و نگه دار زبان خويش باشد.

همچنين در وصف مؤمن عاقل مي فرمايد: راقب في يومه غده و نظر قدما أمامه(7) كسي كه امروز به فكر فردايش باشد و هميشه چند قدم جلوتر را ببيند عاقل است.

محاسبه: در مرحلة سوم، به محاسبة نفس بپردازد. محاسبه با توجه به مراعات هفت اصل تحقق مي پذيرد: 1. تقدير و اندازهگيري 2.مسؤوليت پذيري 3. بقاي عمل 4.ثبت و ضبط اعمال 5. حساب رسي و بازخواست 6. مجازات و بازتاب اعمال 7. تدبر و جبران. (8)

در احاديث به محاسبه توجه زيادي شده است؛ چنان كه رسول خدا (ص) فرمود: حاسبوا انفسكم قبل ان تحاسبوا و زنوا قبل ان توزنوا و تجهزوا للعرض الاكبر (9) پيش از آن كه به حساب شما رسيدگي نمايند، حسابگر خويش باشيد؛ و پيش از آن كه اعمال شما را سنجش نمايند اعمال خود را بسنجيد و خويشتن را براي روز قيامت آماده سازيد.

براي آن كه انسان، خود و خدا را فراموش نكند و با خود بيگانه نشود و غرور بي جا در او به وجود نيايد، محاسبه لازم است، پيش از آن كه فرصت ها را از دست بدهد.

از پس مرگ سرايي كه تو بنشيني نيست جز بنايي كه عمل هاي تو در وي بناست

آن بنا كز عمل خير، يكي كاخ بلند و آن بنا كز عملي زشت يكي غار بلاست

ترسمت فرصت توفيق به فردا ندهند باري امروز كن آن توبه كه طوق فرداست (10)



معاتبه: بعد از مراحل سه گانه اي كه گفته شد، سالك بايد به مرحلة چهارم توجه داشته باشد و آن معاتبه و انتقاد از خويش است. در اين مرحله آدمي بايد خود را مورد عتاب و خطاب و سرزنش قرار دهد. او در اين مرحله خود را محاكمه و از كردههاي خويش توبه و استغفار مي كند و براي جبران كوتاهي هايش اقدام عملي مي نمايد.(11)(12)

در مورد بخش سوم سؤال شما بايد گفت كه: افرادي كه شما از آنان نام برده ايد هر چند به صورت معمولي در ميان ساير مردم مي زيسته اند و ظاهري عادي داشته اند ولي نمي توان آنان را افراد عامي دانست آثار و سخنان مكتوب و غير مكتوب اين افراد نشان مي دهد كه اينان از نظر علم به معارف وحياني و قرآن و احاديث در مرتبة بالايي قرار داشتند و چون تهذيب نفس را با علم خود همراه نموده اند به درجات بالاي معنوي نايل گرديده اند.

طي مراحل عرفاني و سير و سلوك بايد با اشراف و نظارت يك انسان كامل و پخته كه قبلاً آن راه را طيكرده و از رسم و راه منزل ها آگاه است صورت گيرد. عرفا از انسان كاملي كه ضرورتاً بايد همراه سالك باشد به طاير قدس يا خضر تعبير مي كنند:

همتم بدرقة راه كن اي طاير قدس كه دراز است ره مقصد و من نوسفرم

طي اين مرحله بي همرهي خضر مكن ظلمات است، بترس از خطر گمراهي

همان طور كه در شعر بالا ذكر شد، طي مراحل سير و سلوك بدون اشراف يك انسان پخته خطر گمراهي را به دنبال خواهد داشت.













منابع و مآخذ:

1. براي اطلاع بيشتر ر.ك: مهدوي كني، اخلاق عملي، بحث رياضت و مجاهدت با نقس

2. براي اطلاع بيشتر ر.ك: مهدوي كني، اخلاق عملي، ص29-44

3. ر.ك: فريده مصطفوي و ديگران، روش خودسازي، با مقدمة محمد باقر شريعتي سبزواري، ص15-21

4. سورة مباركه مؤمنون/آيه8

5. شرح غرر، ج4، ص238، ش5938

6. فهرست غرر، ص393، ش1947

7. نهج البلاغه، صجي صالح، خطبة 83

8. ر.ك: مهدوي كني، اخلاق عمل، ج1، ص353-373 و مرحوم سيد بن طاووس، محاسبة النفس

9. محاسبة النفس، ص13

10. شهريار، كليات ديوان، ج5، ص340

11. براي مطالعه بيشتر ر.ك: فريده مصطفوي، فاطمه جعفري و صديقه معصومي، روش خودسازي، ص65-197؛ و مهدوي كني، نقطه هاي آغاز در اختلال عمل، ص343 - 373

اخلاق و عرفان، رضا رمضاني، ص37تا42